Қазақ тілінің тарихы екі арнаға бөлінеді: а) қазақ тілінің тарихи грамматикасы; ә) қазақ әдеби тілінің тарихы. Қазақ әдеби тілінің тіл білімінің бір саласы болып қалыптасуы С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев сынды тұлғалардың есімімен тығыз байланысты болса, сала болып дамуына үлес қосқан кейінгі толқынның ірі өкілдеріне Ә. Қайдар, Р. Сыздық Е.Жанпейісов т.б. ғалымдардың үлкен тобы жатады. Ал Б. Әбілқасымов осы толқынның өкілі, сондықтан да ол – ең біріншіден, «халықтың қоғамдық, әлеуметтік өміріне, саяси-экономикалық жағдайына байланысты туып, қалыптасып, кемелденіп отыратын, бірін-бірі ауыстырып, бірақ екіншісімен үздіксіз жалғасып, сабақтасып жататын, сырттай біртұтас, бүтін құбылыс болып көрінгенімен, олардың нақты тарихи болмысы, уақыт, жағдай және кеңістік факторларымен шарттас келетін үзіктерден, әр алуан шамадағы тілдесу үлгілерінен тұратын» [1, 6-б.] қазақ әдеби тілі тарихын зерттеуші. Зерттеуші-ғалымның қазақ әдеби тіліне қатысты жазылған ірі ғылыми еңбектерінің бағыттарын былайша саралауға болады: Алғашқы қазақ газеттерінің тілін зерттеген еңбектері: Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым,1971; ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ әдеби тілінің қалыптасуын зерттеген еңбектері: «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі». – Алматы: Ғылым, 1982; «ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары». – Алматы, 1988; ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілін жаңаша зерделеген еңбегі «ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі». – Алматы, 2001.
Қалыптасу кезеңдері сан ғасырға созылған қазақ әдеби тілінің тарихында біз танып-білуге, талдап-саралауға тиісті құнды дүниелер, үлгілер көп болғанымен, олардың бәрін бірдей біле бермейміз, кейбіріне қол жеткенмен, көбінің сыры белгісіз, әлі де зерттеушісі мен оқушысын күтіп жатыр. Бүгінгі таңда біз білетін, мұра деп танып жүрген ертедегі жазбалардың біразын жинақтап, сырын өшірмей, сынын кетірмей қолымызға тигізген адамдар саусақпен санарлық. Солардың бірі де, бірегейі де – профессор Б. Әбілқасымов. Ғалым жинап-теріп, қазіргі әліпбиге түсіріп берген ХVІІ, ХVІІІ, ХІХ, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы араб қарыпты жазбалардың бәрі әдеби тілдің түрлі кезеңдерін барынша толық тануда, тілдік сипатын мүмкіндігінше жарқырата ашуда баға жетпес дүниелер болып саналады. Аталмыш кезеңдердегі жазбаларды мұқият тексеріп, қоғамға сол тұста қызмет еткен тілдің табиғатын терең ұғынған ғалым бұл мұралар «ежелгі қазақ әдеби тілінде жазылған» деген тұжырымға келеді. Осылайша қазақ әдеби тілі саласында «ежелгі қазақ әдеби тілі» болғандығы жайлы осыдан ондаған жылдар бұрын айтылған бұл пікір – резонанстық пікір.
Б. Әбілқасымов қазақтың мерзімді басылымдарының тілін зерттеуді қалыптастырған ғалым. Тілші-ғалымның тіл білімі саласындағы тұңғыш ірі зерттеуін «Алғашқы қазақ газеттерінің тілі» (1971) деп атауы тегін емес. Себебін ғалымның өз сөзімен түсіндіріп көрелік: «Газеттер жазба әдеби тілдің дамуына аса зор ықпал жасады. Қазақ тілінде бұрын болмаған қоғамдық-публицистикалық, ғылыми-көпшілік әдебиеттер стильдерінің негізі қаланып, ресми іс-қағаздар стилі одан әрі жетілді. Аударма тәжірибесінің бастапқы қадамы жасалынды» /2/.
«Газеттер арқылы қазақ жазуының кейбір заңдылықтары қалыптасты. Әсіресе, газет бетінде шет тілден енген сөздерді жазуда бірден-бір дұрыс принцип қолданылды. Араб графикасына негізделген қазақ жазбасында талабы жасалды. Өз бетінде оны насихаттады. Қазақтың сан ғасырлық тарихында қолданылып келген сөз байлығын қағаз бетіне түсірді. Газет арқылы қазақ тілінің грамматикалық жүйесі едәуір жетілдірілді» /2/. Міне, қазақ газеттерінің қазақ халқының тарихындағы, мәдениетіндегі алатын орны жөнінде ғалымның берген бағасы – осындай.
Осыларға қосарымыз – газет тілін зерттеу қажеттілігін тудыратын факторлар сан алуан. Газет тілін зерттеу арқылы қазақ тілінің даму бағытын, деңгейін пайымдауға болады. Қазіргі ақпараттар тасқыны қарқын алған заманда қазақ әдеби тілінің болашағы, қазақ тілінің өз тазалығын сақтап қалуы мерзімді басылымдар тіліне тікелей байланысты, тіпті тәуелді десек, асыра айтқандық болмас. «Шынында да газет тілі арқылы калька және аударманың өзге түрлері мейлінше іске қосылады. Әсіресе, кальканың газетке ғана тән тілдік ерекшеліктерді қалыптастыруы мен жаңа қоғамдық құбылыстарды атаудағы қарымы айрықша» [3, 212-б.]. Ал калькалаудың алғашқы басылымдардағы осы қызметін сәтінде аңдап, бағалай білген ғалым көргендігі кейіннен газет тіліне, сөзжасам саласына қатысты талай сүбелі жұмыстардың дүниеге келуіне жол ашты.
Ғалымның алғашқы қазақ газеттері «Түркістан уәлаятының газеті» мен «Дала уәлаятының газетінің» фонетика-орфографиялық жүйесін, грамматикалық құрылысын, лексикасын тұтас қамтыған монографиясы қазақтың мерзімді басылымдарының тілі туралы жазылған тұңғыш сүбелі зерттеу болумен қатар, кейінгі жылдары дүниеге келген публицистикалық стильге арналған талай еңбекке үлгі болды. Ал тілдің барлық салаларына байланысты газеттегі ерекшеліктерді түгел қарастырып, кешенді түрде жазуы өзге зерттеушілерден ғалымның шоқтығын биіктетіп тұрған басты айырмашылығы дер едік.
Алғашқы қазақ газеттерінің тілін зерттеу дегеніміз – жазба әдеби тілдің бір ғасырлық даму тарихына шолу жасау. Қазақтың әдеби тілінің тұтас бір ғасырын жан-жақты саралау жеңіл-желпі істелетін оңай шаруа еместігін ескерсек, ғалым Б. Әбілқасымовтың қазақ әдеби тілін зерттеу үшін сіңірген еңбегінің зор екеніне, оның публицистикалық стильді зерттеудің негізін қалаушылардың бірі екеніне көзіміз анық жете түседі.
Әдебиет:
- Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері. Алматы, 1989,
- Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым,1971.
- Момынова Б. Газет лексикасы. Жүйесі мен құрылымы. – Алматы:Арыс, 1999.
Бағдан Момынова
филология ғылымдарының докторы, профессор
