Сәбира Исақова
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік
мемлекеттік университетінің профессоры, ф.ғ.д.
Электрондық сөздіктердің ішінде терминологиялық деректер базасының (ТБД) орны ерекше. Бұл терминологиялық картотекаларды қалыптастыру бойынша жұмыстармен және ғылыми, техникалық, экономикалық және басқа терминдер санының тез өсуімен, терминологиялық ақпараттың үлкен көлемін қолмен өңдей алмауымен байланысты пайда болған терминологиялық қызметтің жаңа бағыты.
ТДБ – бұл арнайы ғылым салаларына бөлінген және әртүрлі қызығушылықтары, білімі және дайындық деңгейі бар белгілі бір пайдаланушы топтарыға бағытталған деректердің электрондық жиынтығы. Олар барлық пәндік салалардың терминологиялық деректерін электрондық формада жазуға және оларды үнемі жаңартып отыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта әлемде бірнеше ондаған ірі ТДБ бар, оның ішінде Ресейде (стандартталған терминдер Банкі, медициналық терминдер банкі және басқалары). Әлемдегі ең үлкендерінің бірі – сегіз тілде, оның ішінде орыс тілінде ұсынылған шамамен 2,5 миллион терминологиялық бірліктен тұратын “Siemens” неміс компаниясының TДБ. ТДБ Француз стандарттау ұйымында, Канадада екі банк құрды. Германияда ТДБ стандарттау институтында және басқа басқару органдарында жұмыс істейді. Люксембургте Еуропалық Одақ комиссиясының терминологиялық бюросында бірнеше тілде автоматтандырылған терминологиялық сөздік түрінде ірі халықаралық ТДБ құрылды. Сондай-ақ, “Nokia Termbank” (телекоммуникация және компанияның өнімдері саласындағы терминологияны қамтитын деректер банкі); “Nordic Termbank-Nordterm” (скандинавиялық ғалымдардың бірлескен жобасы); “MultiTerm” (Trades неміс компаниясы әзірлеген деректер банкі) сияқты беделді ТДБ атап өткен жөн.
Ең беделді еуропалық TДБ – TermPlus мысалында ақпаратты іздеудің құрылымы мен стратегиясын қарастырыңыз.
Бұл жүйе 1978 жылы Копенгагендегі экономика мектебінің негізінде қалыптаса бастаған әлемге әйгілі DANTERM (the Danish Centre of Terminology) деректер базасынан бастау алады. TermPlus-бұл DANTERM-нің арнайы пайдаланушы топтарына бағытталған жаңартылған және толықтырылған кешені.
TermPlus деректер банкі логикалық және ұғымдық схемаға негізделген және жүйеге жаңа терминдер қосып қана қоймай, сонымен қатар мәліметтер базасында әлі көрсетілмеген әртүрлі тілдердегі барлық тақырыптық аймақтардың ақпаратын импорттауға мүмкіндік беретін етіп жасалған. TДБ дереккөздері – белгілі зерттеушілердің жұмыстары, монографиялар, оқулықтар, арнайы сөздіктер және деректер банктері. TermPlus-тің басты мақсаты көптеген тілдерді қамту болғандықтан, ол экономика, медицина, машина жасау, ақпараттық технологиялар, химия, биология және т.б. сияқты ғылымдар ұғымдарын біріктіреді. ТДБ негізгі еуропалық тілдерде ұсынылған, бұл оларды бүкіл әлем бойынша көптеген пайдаланушыларға қол жетімді етеді. Терминнің termplus-тегі анықтамасын сарапшылар тексереді, ал сөздік мақалалардың өздері қысқа түрде беріледі, кез келген қолданушы қосымша сілтемелерге жүгініп, термин туралы толығырақ ақпарат ала алады.
Көп тілді жүйелер бола отырып, TДБ деректермен жұмыс істеу кезінде сақталатын қажетті тілді және аударма тілін таңдауға мүмкіндік береді. TДБ-ның бұл ерекшелігі оларды көптілді сөздіктерге жақындатады, алайда олардан айырмашылығы, деректер банктері кезкелген уақытта берілген опцияларды өзгертуге мүмкіндік береді. Сонымен, TermPlus жеті тілге ие (ағылшын, неміс, француз, Дат, испан, итальян және орыс). Орыс тілін қосу TermPlus-ті көптеген TДБ-нан ерекшелендіреді және оны пайдаланушылар шеңберін арттырады.
Сөздік мақаланың соңында терминнің мәні, оның соңғы редакциялануы және сөздік мақаланы жасаушы туралы ақпарат бар. Бір қарағанда, деректер базасы – бұл стандартты түсіндірме анықтамалыққа тән қарапайым сөздік мақала, бірақ TДБ сонымен бірге тәжірибелі және кәсіби пайдаланушылар тобына (терминологтар, аудармашылар, оқытушылар, ғалымдар, лингвистер және т.б.) қажет ұғымның егжей-тегжейлі сипаттамасын беретін бірқатар қосымша сілтемелерге ие.
Материалды ыңғайлы ұйымдастыру ішінара деректерді (жеке терминді де, ұғымдар жүйесін де) экранға шығаруға мүмкіндік береді: пайдаланушының сұраныстарына сәйкес келмейтін ақпарат берілмейді. Белгілі бір білім саласындағы терминдердің тізімін беру мүмкіндігі бар. Ол үшін іздеу өрісіне (search) белгілі бір белгішені ( * ) енгізіп, пайдаланушыны қызықтыратын санатты таңдаңыз.
Терминдердің тізімі және аударма тіліндегі баламасы алфавиттік ретпен беріледі және беттерге бөлінеді. Кіріс бірліктерінің саны (ТДБ-мен жұмыс істейтін зерттеушінің қалауы бойынша) бірден жүзге дейін өзгереді.
| English | Russian |
| event marketing external marketing field research geographic segmentation growth stage image innovative marketing introduction stage launch advertising lifestyle | маркетинг отдельного события международный маркетинг отраслевое исследование сегментация по географическим признакам темп роста имидж новаторский маркетинг этап выведения на рынок пропаганда образ жизни |
| English | Danish |
| event marketing | Event markedsforing |
| English | German |
| event marketing | Event marketing |
Ақпаратты іздеудің мұндай стратегиясы анықтама алу кезінде уақытты үнемдейді және ақпараттың құндылығын арттырады. Егер сіз іздеу шеңберін шектемесеңіз, ол қажетті терминге қатысты барлық ақпараттық санаттарда жүзеге асырылады.
Қажетті термин әр түрлі салаларға қатысты болуы мүмкін және пайда болған ақпаратты қарау (анықтама, контекст және т.б.) белгілі бір уақытты қажет ететіндіктен, қажетті санатпен шектеліп, іздеу шеңберін тарылту ұсынылады.
Екінші жағынан, басқа тапсырманы қою кезінде іздеу шеңберін кеңейтуге болады. Co-marketing (cooperative marketing) терминінің орыс тіліне қалай аударылатынын білу керек делік. Пәрмен жолында атау қойғаннан кейін пайдаланушы нәтиже алады: “co-marketing” орыс тіліне “өзара әрекеттесу маркетингі” деп аударылады.
Мұндай ақпарат жаңадан келген пайдаланушыларды қанағаттандыра алады, олар терминнің қажетті тілге аудармасын алуға жеткілікті болады. Алайда, кәсіби аудармашыларға егжей-тегжейлі ақпарат қажет, мысалы, пайдалану иллюстрациясы-контекст:
| co-marketing | Word Class: | n | Source: LBED |
| Grammar: | U | Area: General | |
| Status: | Т Scope | ||
| Context: | For some years, LEGO was involved in co-marketing with McDonald’s. | ||
| Comment: | |||
| Definition: | Marketing in which two or more producers work together to sell their products, for example by selling one of each of their products as part of a set. | ||
| Alt. Terms: | co-operative marketing S |
Сөздік тармағы ықшамдалған, бірақ құрамында бірқатар сілтемелердің (grammar, word class, validity, source, area, comment, homographs, context, scoping etc.) арқылы терминнің анықтамасына, контекстік мағынасына, грамматикалық материалға, синонимдік серияға және басқа ақпараттық категорияларға қол жеткізуге болады.
Толығырақ ақпарат алу үшін “Term Information” пернесін басу қажет. Жүйе “Term”, “Definition”, “Alternative terms”, “Status Info” және “Concept Info” пернелерін басу арқылы әр сілтемеге сәйкес мәліметтерді алуға болатын терезе береді.
TermPlus-тегі жазба тек ұғымға негізделген және берілген барлық ақпарат ұғымдық түрде жүйеленген.
Микроэкономика саласынан мысал келтірейік:
| Resources | Free goods Factors of production Scarce Resources | Natural Resources Capital Labour Entrepreneurship |
Анықтамалар әрдайым әр терминнің мақаласында кездеседі. ТДБ ақпарат көздеріне сілтемелерді ұсынады, бұл жүйеде қамтылған деректердің сенімділігі мен құндылығын көрсетеді.
Әр пәндік салаға код беріледі. Тақырыптық түрде біріктірілген топтарда сандық сериядан тұратын жеке реттік нөмір бар. Сонымен қатар, бірінші Сан білім саласына, екіншісі – тақырыптық топқа, үшіншісі – тар кіші топқа және т. б. сәйкес келеді. Мысалы, реттік нөмірі 1 Берілген Microeconomics саласында “Scarce Resources and Choice” ұғымының 1 ‘2’ нөмірі бар, “Unlimited Wants” ұғымында 1’2’1, “Scarcity” – 1’2’2, “Choice” – 1’2’3, “Utility-Maximization” – 1’2’4, “Resources” – 1’2’5, “Goods and Services” – 1’2’2’6, және “free goods” және “scarce resources” сияқты ұғымдар 1’2’5.1 және 1’2’5.2 және “Luxury және necessity” нөмірлерінің астында 1’2’6.1 және 1′ 2 ‘ 6.2 және т.б. астында орналасқан, концептуалдық жүйені қалыптастырады.
Материалды мұндай ұғымдық тұрғыдан ұйымдастыру ТДБ аударма жүйелерімен (Translational Memory Systems) бірге пайдалануға және басқа да тақырыптар үшін ұқсас жүйелерді өз бетінше құруға мүмкіндік береді.
FranceTerme – бұл терминдерге арналған веб-сайт, француз тілін байыту бойынша жұмыс жасайтын комиссия ұсынған және Француз республикасының ресми хабаршысында жарияланған терминдер жинақталған. Бұл терминологиялық базада ғылым мен техниканың әр түрлі салаларын қамтитын француз терминдері бар.
FranceTerme:
– шет тілінен енген big data, pure player, хэштэг т.б. сияқты терминдерге француз тілінен балама табуға;
– терминнің анықтамасын қарауға, оның ағылшын тілінің термині ме, француз тілінің термині ме екенін анықтауға;
– белгілі бір ғылым саласында бекітілген терминдер тізімін қарауға;
– ресми журналда жарияланған жаңа терминдер туралы электорнды поштаға ақпарат алып тұру үшін жазылуға;
– FranceTerme-нің ай сайын шығатын ақпараттық бюллетеньіне жазылуға;
– әлі француз тілінде балама таппаған терминдерге ұсыныс жасауға, пікір жазуға;
– кітап дүкені айдарынан жаңа сөздіктер мен кітаптарды тегін жүктеуге мүмкіндік береді.
Француз тілі және Франциядағы тілдер бойынша бас делегация өкіметтегі тіл саясатына басшылық жасайды және оның даму бағытын айқындап отырады. Бұл ведомствоаралық қызмет тікелей мәдениет министріне бағынады, және 30 агенттен тұрады және мемлекеттік және жеке серіктестерді де қажетінше жұмысқа жұмылдырып отырады.
DGLFLF қосымша ведомствоаралық желілерге сүйенеді, атап айтқанда:
– өз құзыреті шегінде француз тілін пайдалануға кепілдік беретін құқықтық шеңберлерді сақтауды қамтамасыз етуге жауапты лауазымды тұлғалар ;
– ғылым мен техниканың әртүрлі пәндерінде біздің тілімізге жаңа терминдер беруге бағытталған негізгі министрлік Департаменттеріндегі терминологиялық колледждер ;
– тиісті министрліктердің осы терминдердің қолданылуы туралы хабардар болу деңгейін арттыру мақсатында терминологиямен және француз тілімен айналысатын аға лауазымды тұлғалар.
Ол экономикалық, әлеуметтік, кәсіби және ғылыми топтармен, сондай-ақ мемлекеттік саясаттағы тілдік мәселелерді кеңінен ескеруді жақтайтын көптеген қауымдастықтармен тығыз жұмыс істейді. Ол көпшілік арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу үшін суретшілерге жиі жүгінеді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық ұйымы тіл саясаты саласындағы диалог пен озық тәжірибемен алмасу тұрғысынан франкофон мен Еуропалық ынтымақтастық желілері шеңберінде өз қызметін жүзеге асырады.
Ол парламенттік өкілдікке әр түрлі формада есеп береді: тыңдаулар, жазбаша және ауызша сұрақтарға жауаптар және жыл сайын 15 қыркүйекке дейін Францияда және бүкіл әлемде француз тілін қолдануға шолу жасайтын баяндама ұсынады.
Жалпы делегация оның саясатының қоғамға әсерін күшейтуге ықпал ететін жобалардың жүзеге асырылуын қолдайды. Мұндай қолдау негізінен ынталандырушы рөл атқарады: ол қосымша қаржыландыруды жұмылдыруда жобаларды жүзеге асыратындарға қолдау көрсету тетігі ретінде қызмет етеді және тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсаты жоқ.
Француз терминдеріне қажеттілік…
Тірі қалу үшін тіл қазіргі әлемді оның барлық алуан түрлілігі мен күрделілігінде білдіре алуы керек.
Жыл сайын біздің әлемде, қазір техникада үстемдік ететін, түсінуге және атауға болатын сансыз жаңа шындықтар пайда болады.
Себебі, мамандар өз тілдерінде дәл сөйлесе алуы керек, аудармашылар техникалық мәтіндерді француз тіліне дұрыс аударуы керек, азаматтар бұл шындықты, көбінесе өте күрделі, өз тілдерінде білуі керек.
Әрине, француз тілі тірі және оның лексикасын Қазіргі әлемдегі өзгерістерге бейімдеу көбінесе тікелей зертханаларда, шеберханаларда немесе конструкторлық бюроларда жүзеге асырылады.
Алайда, кейбір салаларда мамандар шетелдік терминдерді жаппай қолдануға жүгінуге мәжбүр болмас үшін, бәріне бірдей түсінікті емес, бүгінгі шындыққа сілтеме жасау үшін Француз терминдерін құруды ынталандыру және жеңілдету керек: сондықтан француз тіліндегі терминологиялық өндіріс императив болып табылады.
Сондықтан елу жылға жуық уақыт ішінде Үкімет жаңа француз терминдерін құруға, таратуға және қолдануға шақырды.
1996 жылғы 3 шілдедегі жарлықпен енгізілген қазіргі жүйе (2015 жылғы 25 наурыздағы түзетулермен) біздің ғылыми-техникалық лексикамыздағы олқылықтарды толтыруға, атап айтқанда, шетелдік атаулармен пайда болатын жаңа ұғымдарды анықтауға, көбінесе ағылшын-американдық тілде, содан кейін француз тілінде балама терминдер жасауға арналған.
Оны француз тілі және француз тілдері жөніндегі бас делегация (DGLFLF) үйлестіреді және премьер-министрдің басшылығымен француз тілін байыту жөніндегі комиссия кіреді, оған ғылым мен техника саласындағы сарапшылар, сондай-ақ әкімшілік, Француз академиясы, Ғылым Академиясы және стандарттау органдарының (AFNOR) өкілдері, француз тілді елдердің тіл мекемелерінің тілшілері және тілге мамандандырылған ғалымдар қатысады. Әр түрлі министрліктерде орналасқан он тоғыз колледждің сарапшылары байыту комиссияларына қажетті терминдерді ұсынып, оларды анықтамамен сүйемелдеуі керек. Француз академиясы бекіткеннен кейін байыту жөніндегі комиссия қабылдаған шарттар Француз Республикасының ресми хабаршысында жарияланады; олар тек мемлекеттік мекемелер мен мекемелерде міндетті болып табылады, бірақ аудармашылар мен техникалық редакторлар үшін Анықтама ретінде пайдаланылуы мүмкін, сонымен қатар мүмкіндігінше түсінуге мүдделі барлық адамдар үшін.
Француз тілінде сөз құру ережелеріне сәйкес қауіпсіз және дәйекті терминологияны жасауға, оның мамандарға қол жетімділігін қамтамасыз етуге және көпшілік үшін жаңа ғылыми және техникалық тұжырымдамалардың қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған келісілген күш-жігер француз тілін байыту механизмінің мақсаттары болып табылады.
Баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдары, аудармашылар, әсіресе француз тілі ресми және жұмыс тілі болып табылатын халықаралық ұйымдарда мамандандырылған салаларда Француз терминдері қажет, ғылыми пәндерді оқытуды француз тілінде біздің тілімізде білім беру үшін жүргізуге болады: мәселе француз тілін сақтау және оны тарату үшін өте маңызды.
