Қазіргі таңда қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру еліміз үшін маңызды да өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өйткені жазу – білім алудың, сауаттылықтың негізгі көрсеткіші. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2018 жылдың ақпан айында акутқа негізделген әліпбиді бекіткендігі белгілі. Қазір осы әліпби бойынша жұмыстар атқарылып, тәжірибелер жасалып жатыр.
Қазіргі қолданыстағы әліпби нұсқасында қазақтың төл әріптеріне диакритикалық таңбалардан «акут» қойылған болатын. Жалпы диакритикалық таңба әріп үстіне немесе әріпасты қойылатын таңба. Диакритикалық таңба латын әліпбиін қолданатын елдердің көбінде бар.
Жалпы әлемдік тәжірибеде диакритикалық таңбаларды қоюдың өзіндік ерекшелігі, яғни мағынасы бар. Осы жайында ғалымдардың көбі айтып, жазып жүр. Мәселен қазіргі қолданыстағы акут таңбасы әлемдік тәжірибеде қандай сипат алатынын қарайтын болса, акуттың негізгі қызметі – екпін қою. Осы орайда орыс және швед тілдеріндегі акуттың негізгі қызметі сөздің мағынасын ажырату екен. Ал роман тілдерінде (француз, испан, итальян) ашық және қысаң дыбыстарды ажырату үшін, ал кей тілдерде дауыстылардың созылыңқылығын ажырату мақсатында қоланылады. Яғни акут таңбасын дауыстыларға қойғанда созылыңқы немесе екпін қою керек екенін, ал дауыссыздарға жіңішкерту немесе буын құрау үшін оларды созу қызметінде қолданылады. Алайда қазіргі тәжірибе жасалып жатқан әліпби жобасында дауыстыларға да, дауыссыздарға даакут белгісі қойылған. Яғни біздегіәліпби жобасындакөбіне төл дыбыстарды таңбалау үшін акут белгісін пайдаланған.
Диакритикалық таңбалардың түрі көп. Алайда әлемдік әліпби жасау тәжірибесінде «седиль», «гравис», «акут», «макрон», «бревис», «анцепс», «умлаут (диерезис)» тәрізді диакритикалық таңбалар қолданылады және әрбірінің өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы «гравис» белгісі Шотланд тілінде созылыңқы дауыстыны береді, сондай-ақ француз, итальян, партугал, македон тілдерінің әліпбиінде қолданылады. «Макрон» таңбасы дауыстының созылыңқылығын, «бревис» қысқалықты білдіреді, ал «анцепс» қысқалықты әрі созылыңқылықты білдіреді екен.
Қазіргі таңда тіл мамандары диакритикалық белгі қоюдың ерекшелігін зерттеу барысында «умлаут», «седил», «макрон», «бревис» таңбасымен белгілеуді ұсынып отыр. Мәселен халықаралық әліпбиде макрон жуан дауыстыны (Ūū) белгілесе, ал умлаут жіңішкелікті (Ää,Öö,Üü) білдіреді. Сондай-ақ «бревис» таңбасы қысқалықты білдіргендіктен, Ғғ-ға (Ğğ) қойылған. Қазіргі диграфпен (sh) жазылатын ш-ны да «седиль» таңбасымен белгілеу (Şş) ұсынылып отыр. Өйткені халықаралық тілдерде ызың дауыссыздар «седиль» таңбасымен белгіленген. Сондай-ақ жазуда әріпүсті белгілер мен әріпасты белгілерді араластырып қолдану жазудың көркемдігін арттырады. Осы орайда айтарымыз, диакритикалық таңбаны қою барысында оның өзіндік ерекшелігіне, тәжірибедегі қолданысына қараған жөн деген ойдамыз.
Айсәуле Аманбаева,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты,
фонетика бөлімінің меңгерушісі, ф.ғ.к
